مندائیان بصره، نزدیک به آب، دور از قدرت

در باره مکان ظهور کیش مندائی یا صابئی، میان دانشمندان تاریخ ادیان اختلاف وجود دارد. برخی آن را جنوب عراق گفته‌اند و برخی فلسطین. اما آنچه مسلم است این است که کیش مندائی، قدیمی‌ترین دیانت توحیدی در تاریخ بشر به شمار می‌رود. هم اکنون صدها نفر از مندائیان یا صابئیان مندایی، در مناطق بصره، ذی‌قار و میسان عراق، زندگی می‌کنند و رابطه بسیار خوب و صمیمی با مسلمانان دارند.

دینی که تبلیغ نمی‌کند

مندائیان، به یگانگی پروردگار باور دارند و حضرات آدم، شیث، نوح، سام بن نوح و یحی بن زکریا را پیامبران خود می‌دانند. همچنین آنان به حضرت ابراهیم که در شهر اور سومری می‌زیسته ایمان دارند.

دیانت مندائی از آموزه‌ها و مراسم مذهبی به جای مانده از تمدن‌های قدیم سومری، آکادی و بابلیِ میان رودان (عراق) تأثیر پذیرفته است.

مندائیان در بسیاری از مسائل اعتقادی و آموزه‌های اخلاقی به مسلمانان، شباهت دارند. به‌عنوان مثال، آن‌ها مانند مسلمانان، زنا، سود، دزدی، خیانت، دروغ، گواهی ناحق، جادو، فتنه انگیزی، غیبت و خبرچینی را حرام می‌دانند. اما در تعدادی از موارد دیگر با مسلمانان اختلاف دارند که تحریم ختنه و ممنوعیت جنگ مگر در وقت ضرورت برای دفاع از نفس، از این جمله‌اند. نقطه اختلاف دیگر مندائیان با مسلمانان این است که مندائیان بر خلاف مسلمانان، کسی را به آیین خود دعوت نمی‌کنند؛ چون دروازه این آیین به روی دیگران بسته است وکسی نمی‌تواند به آن بگراید. مندائیان ازدواج با پیروان سایر ادیان را حرام می‌دانند.

زبان مذهبی

هر مندائی، جدا از نام رسمی درج شده در شناسنامه‌اش، دارای نام ویژه دیگری است که از طرف خانواده نامیده می‌شود. زبان مادری مندائیان در زمان کنونی، عربی است و از نگاه گویش و شکل چهره با سایر عرب‌ها قابل تفکیک نیستند. آنچه آن‌ها را از دیگران متمایز می‌کند، لقب خانوادگی‌شان است که محدود است به چند خانواده بزرگ، مانند سبتی، خمیسی و زهری.

غیر از زبان عربی، مندائیان زبان دیگری نیز دارند که زبان مذهبی و مقدس محسوب می‌شود و در تشریفات و مراسم دینی و در مکالمات خانوادگی، از آن استفاده می‌کنند. مهم‌ترین کتب مقدس مندائیان «گنزا ربا» یعنی گنج بزرگ و سایر کتاب‌های مقدس‌شان نیز به همین زبان است. این زبان، نشأت کرده از زبان آرامی است و اکنون جز تعداد اندکی از مندائیان نمی‌توانند با آن تکلم کنند.

اعیاد مذهبی

مندائیان، در یک سال چهار عید مهم دارند: نخستین عید، عید بزرگ است که هم‌زمان است با آغاز سال مندائی. در این عید ۳۶ ساعت در خانه‌هایشان خلوت می‌کنند و در طول این مدت نمی‌خوابند و از لمس حیوانات و نباتات خودداری می‌کنند. دومین، عید تعمید طلایی است که شامل تهیه «غذای مغفرت» برای یادبود و رحمت مرده‌‌گان‌شان. عید سوم، عید آفرینش است که پنج روز ادامه دارد. به باور آنان در این روزها، زمین سخت شده و رودها جریان یافته و زندگی به اراده الهی آغاز گردیده است. چهارمین عید مندائیان، عید گل‌ها است. به باور آن‌ها، در این روز فرشتگان حق و عدالت بر شیاطین ستم و تاریکی پیروز شده‌اند و آنان را از زمین به عوالم دیگری طرد کرده‌اند. در این روز منادئیان برنج و ماست می‌خورند. ماست از نظر ایشان، سنبل سفیدی و پاکی است و برنج گیاه مقدس است و اولین نباتی است که بر روی زمین روییده است.

مندائیان بصره از چند سال پیش به این سو، اگر اعیادشان با مناسبت‌های سوگواری دینی مسلمانان هم‌زمان شود، از ابراز خوشحالی و نشاط در حضور مسلمانان خود داری می‌کنند. روحانیان مندایی در ماه محرم و در مراسم عاشورا، گروه‌های داوطلب تشکیل داده برای عزادران مسلمان، غذای رایگان توزیع می‌کنند. براساس گفته شیخ عباس فضلی «این عمل مندائیان تعبیری است از همزیستی مسالمت‌آمیز که به رضایت خود و بدون هیچ‌گونه فشار و تقاضا انجام می‌دهند».

نزدیک به آب

آب در نزد مندائیان صابئی، از اهمیت دینی فوق‌العاده‌ای برخوردار بوده و منبع زندگی و وسیله پاکیزگی جسم و روان محسوب می‌شود. به همین جهت، همیشه در کرانه رودها و آب‌های جاری سکونت می‌گزینند و بسیاری از مراسم مذهبی‌شان بدون فرورفتن و غوطه‌ور شدن در آب جاری، تکمیل نمی‌شود. به همین خاطر حوضی که در یگانه معبد مندائیان در بصره وجود دارد، مجهز به تلمبه است تا در اثنای عبادت و انجام تشریفات دینی، آب را حرکت دهد. اما با وجود آن روحانیان مندایی ترجیح می‌دهند، مراسم را در آب رودها بجا آورند.

البته رودی در نزدیکی عبادت‌گاه‌ مندائیان وجود داشت، اما در اثر بی‌توجهی به مجرای آب‌های کثیف تبدیل شده است. زمینی هم در کرانه آب در ملکیت خود نداشتند، تا خصوصیت خانواده‌هایشان را در اثنای اجرای مراسم مذهبی محفوظ نگه دارند. پس از سال‌ها مطالبه و تلاش، سه سال پیش، قطعه زمینی را از دولت به دست آوردند، اما این زمین، دیوار و حصاری ندارد و راهی که به آن منتهی می‌‌شود، اسفالت شده نیست. .

دور از قدرت

چند سال است که جامعه مندائیان صابئی بصره برای مشارکت در قدرت و داشتن کرسی در شورای استانی تلاش می‌کنند. شیخ مازن نایف، رهبر دینی مندائیان در بصره، به ایندیپندنت عربی گفت: «مندائیان در شورای استانی که بالاترین قدرت قانون‌گزاری و نظارتی در بصره محسوب می‌شود، نماینده ندارند، در حالی‌که برادران مسیحی که تعدادشان از ما کمتر است، یک کرسی در اختیار دارند. از این جهت تقاضای ما این است که عدالت و انصاف در حق ما رعایت شده در انتخابات سال آینده یک کرسی به ما داده شود». هم‌چنین نایف اظهار داشت:‌ «در میان مندائیان، افراد تحصیل کرده و دارای گواهی‌نامه‌های عالی دانشگاهی در رشته‌های مختلف وجود دارند، اما هنوز یک وزیر در دولت نداشته‌اند، نه در دوره پادشاهی و نه در دوره جمهوری. پس از ۲۰۰۳ بسیار امیدوار شده بودیم، اما امید‌ها و آرزوهایمان بر باد رفت».

شغل مندائیان

تا اواخر سال ۲۰۰۳ اکثریت مندائیان به هنر زرگری و فروش زیورات اشتغال داشتند و بیش‌ترین فروشگا‌ه‌های زیورآلات و کارخانه‌های زرگری در بصره، متعلق به ایشان بود. آنان در جریان ده‌ها سال در این شغل مهارت پیدا کرده بودند. اما اکنون به سبب مهاجرت، حضورشان در بازار طلا و نقره، بسیار کمرنگ شده است.

آقای لؤی الخمیسی، هماهنگ‌کننده تبلیغاتی مندائیان، در این باره گفت: «حرفه زرگری به طور کل در عراق، ضعیف شده است؛ چون مصرف کنند‌گان، بیشتر محصولات وارداتی شرکت‌های خارجی را ترجیح می‌دهند. اما علت اساسی که مندائیان حرفه اصلی خود را ترک کردند، بر می‌گردد به مهاجرت».

نمونه‌ای از فداکاری یک مندایی

در یکی از روزهای سال ۲۰۱۷ به سبب اتصال برق در یک خانه در منطقه الجمهوریه آتش‌سوزی رخ داد. همه افراد خانواده توانستند خود را نجات دهند، تنها یک کودک در یکی از اطاق‌ها در محاصره آتش قرار گرفت و کس نتوانست او را نجات دهد. فریادها و جیغ‌های معصومانه کودک دل‌های بستگان و همسایه‌گانش را کباب مي‌کرد، اما چون خطر بسیار جدی بود کس جرئت نمی‌کرد داخل اطاق شود. یک شهروند ۵۰ ساله مندائی به نام جمعه الخمیسی، با قبول خطر خود را به اطاق انداخته کودک را نجات داد. کودک سالم به آغوش مادرش برگشت، اما الخمیسی به بیمارستان منتقل شد و پس از چند روز رنج و عذاب در اثر سوختگی شدید، در گذشت، اما یاد و خاطره‌اش به عنوان یک مرد شجاع در اذهان بصری‌ها تا ابد ماندگار شد. این ماجرا باعث افتخار و سرافرازی مندائیان شده و نشانه‌ای از نزدیکی و همزیستی محبت آمیز گروه‌های اجتماعی و دینی جامعه بصره شد.